ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 3، خرداد 1404 ، شماره پی در پی 109

تحلیل شخصیت شاهان شاهنامه از منظر نظریه های روانشناسی گوناگون (یونگ، آدلر، مزلو)

صفحه (37 - 54)
حدیث بهمنی ، فرشاد میرزایی مطلق (نویسنده مسئول)، مسعود سپه وندی
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1403

چکیده

زمینه و هدف: انسان کامل و ارائۀ تصویری گویا و روشن از او از موضوعات بحث‌برانگیز در علوم انسانی از جمله ادبیات و روانشناسی است. نظریه های روانشناسانه مانند کهن‌الگوهای سایه و نقاب یونگ، سبک زندگی آدلر و اهرم نیازهای مزلو برخی از نظریه هایی هستند که بسادگی در برخی آثار ادب فارسی از جمله شاهنامه فردوسی، که ماهیتی انسان‌محور دارد، قابلیت مطالعه و بررسی دارند. بررسی شخصیتهای این اثر نشان میدهد انسان ایرانی در ادوار گذشته تا چه حد به رشد و کمال انسانی دست یافته و چه اندازه منطبق بر الگوهای شخصیت حوزۀ روانشناسی است. در این راستا مقالۀ پیش رو بر ‌آن است با بررسی و مطالعۀ روانشناسانۀ شخصیت شاهان شاهنامه از منظر نظریه های یونگ، آدلر، و مزلو تا حدودی دلایل برخی افکار، گفتار و اعمال شاهان را برای مخاطب روشن سازد و به خواننده کمک کند به درک بهتری از کلیت داستانها برسد.

روش مطالعه: این تحقیق بر اساس روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است و داده های آن بر پایۀ مطالعات کتابخانه ای فراهم شده است.

یافته ها: فردوسی مانند رمان‌نویس خبره امروزی، در طی سامان بخشیدن به جوانب کلی داستانها و صحنه پردازیهای بینظیر بزم و غم و شادی، ضمن توجه در گفتار خود، پرسوناژهای داستانش را بر آن میدارد بنحوی بسیار عالمانه تأثیر نفسانیات بشری را در اتخاذ تصمیمات نشان بدهند. فردوسی با چنین کارهای روانشناسانه، باطن قهرمانان شاهنامه را به ما نشان میدهد. او در انجام چنین امری بسیار دقیق است و آنقدر اصرار میورزد که میتوان گفت هیچ سخنی بر زبان شخصیتهای اثرش نمیرود که او زمینۀ روانی- نفسانی بر زبان آوردن آن را به ما نشان نداده باشد.

نتیجه گیری: از دید فردوسی، جمشید و ضحاک دارای کهن‌الگوی سایه و نقاب، و فریدون و کیخسرو دارای کهن‌الگوی پیر فرزانه و خردمند هستند. همچنین کیکاووس بیش از هر شاه دیگری اسیر کهن‌الگوی سایه است که عاقبت جان بر سر هوسها و طمعکاریهایش میبازد. از منظر نظریۀ سبک زندگی آدلر نیز جمشید نمونه ای از شاهان فعال و سازنده و ضحاک نمونه ای از شاهان غیر فعال و مخرّب است. همچنین شخصیت فریدون در تقابل با شخصیت ضحاک یکی از کاملترین الگوهای شخصیتی بر اساس نظریۀ مزلو است. در این اثر، فریدون بعنوان شخصیتی تعالی‌یافته و ضحاک بعنوان شخصیتی روان‌رنجور یا ناسالم، دو نقطۀ قاعده و رأس هرم مزلو را بشکل عینی نشان میدهند.

کلمات کلیدی
شاهنامه , شاه , شخصیت , روانشناسی , یونگ , مزلو , آدلر

• آیدنلو، سجاد. (1388). از اسطوره تا حماسه، تهران: سخن.
• بهار، مهرداد. (1389). نگاهی به تاریخ و اساطیر ایران، تهران: علم.
• جوانشیر، ف. م. (1380). حماسۀ داد: بحثی در محتوای سیاسی شاهنامه، تهران: جامی.
• خسروی، اشرف. (1400). شاهنامه از دیدگاه روانشناسی تحلیلی یونگ، تهران: علمی و فرهنگی.
• رستگار فسایی، منصور. (1369). «چین و چینیان در حماسۀ ملی ایرانیان»، مجلۀ نامه پارسی، شماره 17، صص 81-108.
• زرینکوب، عبدالحسین. (1383). آشنایی با تاریخ ایران، تهران: سخن.
• سیاسی، علی‌اکبر. (1388). نظریه های شخصیت یا مکاتب روانشناسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• شولتز، دوان. (1392). نظریه های شخصیت، ترجمۀ یوسف کریمی و دیگران، تهران: ارسباران.
• فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، به تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی.
• فیست، گریگوری، جی. و فیست، جس. (1388). نظریه های شخصیت، ترجمۀ سید یحیی محمدی، تهران: روان.
• کزازی، میر جلال‌الدین. (1385). مازهای راز، تهران: نشر مرکز.
• گلی آیسک، م. (1386). «شخصیت‌شناسی کاووس در شاهنامه»، فصلنامۀ علمی پژوهشی کاوشنامه، (27) 14، صص 301-340.
• محبتی، مهدی. (1381). پهلوان در بن‌بست: متن کامل رستم و سهراب و رستم و اسفندیار با نگاهی تازه به فردوسی و عناصر، تهران: سخن.
• مزلو، آبراهام. (1367). انگیزش و شخصیت، ترجمه احمد رضوانی، مشهد: آستان قدس رضوی.
• مک، کی، رابرت. (1382)، داستان: ساختار، سبک و اصول فیلمنامه نویسی، ترجمۀ گذرآبادی تهران: هرمس.
• نوردبی، ورنون و هال، کالوین اسپرینگر. (1375). مبانی روانشناسی تحلیلی یونگ، ترجمۀ محمدحسین مقبل، تهران: جهاد دانشگاهی.
• وگلر، کریستوفر. (1386). ساختار اسطوره ای در داستان و فیلمنامه، چاپ دوم، تهران: نیلوفر.
• یاحقی، محمدجعفر. (1386). فرهنگ اساطیر و داستانواره ها در ادبیات فارسی، چاپ چهارم، تهران: فرهنگ معاصر.
• یونسی، ابراهیم. (1384). هنر داستان‌نویسی، تهران: نگاه.
• یونگ، کارل گوستاو. (1387). روانشناسی ضمیر ناخودآگاه، ترجمۀ محمدعلی امیری، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.